سترون سازی یا استریل کردن آزمایشگاه (sterilization) از مهم‌ترین فرآیندهایی است که عوامل بیماری‌زا و میکروارگانیسم‌ها نظیر قارچ‌ها، باکتری، اسپور باکتری و ویروس را از سطح اجسام پاک‌سازی می‌کند. این فرآیند با توجه به جنس تجهیزات آزمایشگاهی با روش‌های گوناگونی نظیر گرمای خشک (فور)، گرمایی مرطوب (اتوکلاو)، روش‌های شیمایی، رادیواکتیو (پرتوگاما) و فیلتراسیون انجام می‌شود. در ادامه این مطلب با ما همراه باشید تا بیشتر با فرآیند سترون‌سازی آشنا شوید.

سترون‌سازی یا استریل کردن به چه معناست؟

به مجموعه روش‌هایی که باعث از بین رفتن میکروارگانیسم‌ها نظیر قارچ‌ها، باکتری‌ها و عوامل انتقال دهنده همچون اسپورها و هاگ‌ها از محیط آزمایشگاهی‌ می‌شوند سترون سازی یا استریل کردن آزمایشگاه گفته می‌شود.

در مراکز پژوهشی استریل کردن به روش‌های گوناگون و برای مقاصد مختلف انجام می‌شود اما در نهایت هدف غایی پاک‌سازی محیط از مواد آلوده کننده، حفظ سلامت پرسنل و جلوگیری از انتقال عفونت می‌باشد. از این رو لازم است برای این منظور از تکنیک‌ها و روش‌های خاص استریل‌سازی استفاده کرد.

روش‌های سترون سازی یا استریل کردن آزمایشگاه

محیط‌های تحقیقاتی بویژه آزمایشگاه‌ها باید براساس ماده یا سطحی که باید استریل شوداز روش‌های مختلفی استفاده می‌شود. انواع روش‌های معمولی که جهت استریل کردن در آزمایشگاه‌ها مورد استفاده می‌باشد عبارتند از :

• استریل کردن گرمایی
• استریل کردن با مواد شیمیایی
• استریل کردن با تابش
• سترون‌سازی با ایجاد فشار زیاد
• سترون‌سازی به وسیله فیلتراسیون

سترون سازی یا استریل کردن آزمایشگاهبه روش گرمایی

رایج‌ترین روش استریل کردن آزمایشگاه روش گرمایی است. در این روش با استفاده از گرما برای از بین بردن میکروب‌های روی سطوح و مواد اقدام می‌کنند. با توجه به میزان دما و مدت زمان گرمایش، میزان استریل متفاوت خواهد بود. با توجه به نوع گرمایی که برای استریل‌سازی استفاده می‌شود روش‌های گرمایی به صورت زیر دسته بندی می‌شوند:

• گرمای مرطوب یا بخار

سترون سازی یا استریل کردن آزمایشگاه با بخار روشی است که بطور گسترده در مراکز پژوهشی کاربرد دارد. این روش با استفاده از دستگاه اتوکلاو انجام می‌شود چراکه اساس کار این دستگاه بخار می‌باشد. با استفاده از این روش تمام میکروب‌ها، اسپورهای باکتریایی و ویروس‌ها از بین رفته و غیرفعال می‌شود. دستگاه اتوکلاو با استفاده از هیدرولیز و انعقاد پروتئین‌های سلولی میکروب‌ها را توسط بخار آب با دمای بالا و تحت فشار از بین می‌برند.

• گرمای خشک

در روش سترون سازی یا استریل کردن آزمایشگاه با گرمای خشک، نمونه‌‌ی آلوده و حاوی باکتری در معرض درجه حرارت بالا قرار می‌گیرد. برای مثال به نمونه با استفاده از شعله‌ور شدن، سوزاندن یا در یک اجاق هوای گرم گرما داده می‌شود.

فیلتراسیون

یکی از سریع‌ترین روش‎‌ها برای سترون سازی یا استریل کردن آزمایشگاه، فیلتر  کردن یا تصفیه کردن می‌باشد. در این روش بدون گرم کردن نمونه برای پاک‌سازی آن اقدام می‌کنند. در این روش از فیلترهایی با منافذ بسیار کوچک استفاده می‌کنند تا از عبور میکروارگانیسم‌ها جلوگیری شود. این فیلترهای غشایی عموما از نوع سنتزی با شمعی می‌باشند. لازم به ذکر است اگر هدف از استریل‌سازی حذف ویروس‌ها و فاژها باشد، استفاده از این روش کارایی داشته و مناسب خواهد بود.

سترون سازی یا استریل کردن آزمایشگاه با پرتوی پر قدرت:

در این روش نمونه‌ها و مواد بسته‌بندی شده در برابر تابش اشعه‌هایی همچون اشعه ماوراء بنفش، اشعه X، اشعه گاما قرار می‌گیرند. پرتوها از نظر میزان نفوذ و اثربخشی با یکدیگر متفاوت می‌باشند. عموما برای استریل کردن در مقیاس‌های وسیع از پرتوهای اشعه ایکس و اشعه گاما به دلیل نفوذپذیری بالایی که دارند استفاده می‌شوند. اما استفاده از این پرتوها خطراتی نیز به همراه دارد.

استریل کردن به روش شیمایی

برخی روش‌های سترون سازی و استریل کردن نظیر گرم کردن با وجود مزایای زیادی که دارند همیشه موثر نبوده و ممکن است به موادی که مورد پاک‌سازی قرار می‌گیرند آسیب وارد کنند. از این رو روش‌های شیمیایی جهت استریل‌سازی مورد استفاده قرار می‌گیرند. مواد شیمایی شامل استفاده از مایعات مضر و گازهای سمی بدون اثرگذاری بر مواد هستند. استریل‌سازی با استفاده از گازهای شیمایی بسیار موثر می‌باشد زیرا این گازها می‌توانند با سرعت بالایی به درون مواد و وسایل نفوذ کنند. عموما گازهایی که برای سترون‌سازی مورد استفاده قرار می‌گیرند اتیلن اکسید و دی اکسید کربن و گاز ازن می‌باشند.

تفاوت استریل سازی و ضدعفونی کردن چیست؟

در روش سترون سازی یا استریل کردن آزمایشگاه میزان و تعداد میکروارگانیسم‌ها را به میزان زیادی از روی سطوح حذف شده و به میزان زیادی ایمنی را افزایش می‌دهند به عبارتی در استریل کردن تمام میکروارگانیسم‌ها از بین می‌روند از این رو در اتاق‌های جراحی نیز کاربرد فراوانی دارند.

اما ضدعفونی کردن توسط مواد شیمایی ضد عفونی کننده انجام شده این فرایند میکروارگانیسم‌های سطوح را از بین نمی‌برد ولی از انتشار میکروب‌ها جلوگیری ‌می‌کند.

باوجود آنکه ضدعفونی کردن در بسیاری موارد بجای سترون سازی و استریل کردن استفاده می‌شود اما باید گفت استریل‌سازی میکروب‌ها را از بین می‌برد اما ضدعفونی کردن تنها سطح میکروب‌ها را کاهش می‌دهد.