پسماندهای آزمایشگاهی و مدیریت آن
مدیریت پسماندهای آزمایشگاهی یکی از دستورالعمل‌های ویژه در کلیه آزمایشگاه‌ها اعم از پزشکی و تحقیقاتی می‌باشد که به منظور حفظ سلامت پرسنل آزمایشگاه، مراجعین، بیماران و حفاظت از محیط زیست انجام می‌گیرد. در این راستا شناخت انواع پسماند آزمایشگاهی و آشنایی با روش‌های صحیح جمع‌آوری و دفع آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از این رو در این مطلب با مدریت صحیح و اصولی ضایعات آزمایشگاهی که مطابق با استانداردهای و قوانین آزمایشگاه ارائه شده است آشنا خواهیم شد.
مدیریت پسماندهای آزمایشگاهی چیست؟
به مدیریت و اجرای دستورالعمل‌هایی بهداشتی که با توجه به نوع عملکرد و وسعت کاری آزمایشگاه، تعداد بخش‌ها، نوع کاربری آزمایشگاه و تنوع فعالیت‌های مرکز تحقیقاتی لازم و ضروری است که انجام شود، مدیریت پسماند آزمایشگاهی گفته شده و شامل وظایف زیر می‌باشد:
برنامه‌های مدیریتی
1.جداسازی و تفکیک انواع پسماندهای غیر آلوده از آلوده که مجددا می‌توانند وارد چرخه کار شوند
2.بی‌خطرسازی یا آمایش پسماندها
3.جمع‌آوری
4.بسته بندی
5.ذخیره کردن در صورت لزوم
6. حمل و نقل
7.دفع
هدف اصلی اجرای برنامه مدیریت پسماندهای آزمایشگاهی این است که با انجام اصولی تمام مراحل فوق، با تولید حداقل پسماند موجب کاهش آلودگی زیست محیطی و فردی شویم.
مسئولیت پسماند
طبق اصول و قوانین آزمایشگاهی فرد یا افرادی که تولید کننده پسماند هستند وظیفه و مسئولیت مدیریت پسماندهای آزمایشگاهی و بی‌خطرسازی و دفع آنرا برعهده دارند. برای نمونه در مراکز تحقیقاتی پزشکی مدیریت پسماندها برعهده مسئول ایمنی آزمایشگاه است.
کاهش تولید پسماند
رعایت و بکارگیری انواع مختلف روش‌ها نظیر :
- استفاده از وسایلی که مجددا وارد چرخه کاری می‌شوند.
- انجام آزمایشات بصورت دقیق برای جلوگیری از تکرار مجدد آزمایش
- کاهش حجم نمونهمایعات بدن در فرآیند نمونه‌گیری
- جلوگیری از احتمال اشتباه در نمونه‌گیری
و چنین مواردی موجب کاهش تولید پسماند می‌شود و از وظایف اساسی مدیریتی در زمینه تولیدات بی‌خط و خطرساز آزمایشگاهی می‌باشد.
بازیافت پسماند
یکی دیگر از وظایف مدیریت پسماندهای آزمایشگاهی ،بازیافت می‌باشد که جهت تفکیک انواع ضایعات کاربرد دارد. برای نمونه پسماند عادی حجم زیادی از ضایعات تولیدی را تشکیل می‌دهد و باید جدا از پسماندهای عفونی قرار گیرد در غیر اینصورت به پسماند عفونی تبدیل خواهد شد.
انواع پسماندهای آزمایشگاهی
با توجه به نوع کاربری آزمایشگاه انواع پسماند در مراکز تحقیقاتی تولید می‌گردد که عبارتند از:
1.پسماند عادی یا خانگی
حجم زیای از ضایعات تولیدی در آزمایشگاه‌ها را پسماندهای عادی تشکیل می‌دهند که شامل
- مواد جامد یا مایع آبدارخانه
- اضافات بخش‌های غیر فنی
- ضایعات اداری
می‌باشد. توجه داشته باشید در صورتی که پسماندهای آلوده بصورت صحیح و اصولی آمایش شوند، در گروه این پسماند خانگی جای خواهند گرفت. دقت داشته باید ضایعات عادی بعد از تولید جدای از پسماندهای آزمایشگاهی عفونی،شیمیایی، رادیواکتیو و نظیر این مواد، قرار گیرند در غیر این صورت به پسماند مضر و پرخطر تبدیل می‌گردند.
2.پسماندهای آزمایشگاهی عفونی
این نوع پسماند شامل ویروس، قارچ، انگل و … سایر مواد بیماری‌زا می‌باشند. برخی از انواع پسماند عفونی عبارتند از : سرم و سایر مایعات بدن، مدفوع، کشت‌های میکروبی، اجسام تیز و برنده آلوده، حیوانات آلوده آزمایشگاهی و غیره.
3.پسماندهای تیز و برنده
ضایعات تیز و برنده مانند سر سوزن، لانست، تیغ اسکالپل، تیغ میکروتوم، شیشه‌های شکسته آزمایشگاهی، لام و … می‌توانند موجب ایجاد جراحت در بدن گردند. همچنین این اجسام علاوه بر ایجاد جراحت می‌توانند موجب انتقال آلودگی نیز شوند.
4.پسماندهای آزمایشگاهی شیمیایی
این نوع ضایعات شامل انواع مواد شیمیای، کیت‌های تشخیصی، مواد ضدعفونی کننده، مواد خورنده و اسیدی، مواد آتش‌زاو قابل انفجار، مواد سمی ،مواد سرطان‌زا و غیره می‌باشند.
5. پسماند آسیب شناسی تشریحی
این نوع پسماند شامل موادی نظیر بافت‌ها، قطعات و اجزای بدن انسان و غیره می‌باشد که برای انجام آزمایشات آسیب‌شناسی ارسال می‌شود.
6.پسماند پرتوزا
این نوع پسماند حاوی مواد پرتوزا و رادیواکتیو است.
7.پسماندهای ترکیبی
پسماندهای ترکیبی می‌توانند شامل ترکیبی از مواد عفونی، پرتوزا و شیمایی باشند. این ضایعات عموما در مراکز پژوهشی تولید شده و نیازمند برنامه مدیریتی پیچیده‌ای هستند.
اقدامات اصولی در برنامه مدیریت پسماند آزمایشگاهی
- در مبدا باید تفکیک‌سازی پسماند عادی از سایر پسماندهای انجام شود.
- باید برآوردی از میزان تقریبی پسماند تولیدی در مرکز تحقیقاتی انجام شود. این امر تاثیر بسزایی در برنامه‌ریزی و نحوه اجرای مراحل کار دارد.
- باید نظارت کافی بر استفاده از وسایل و تجهیزات آزمایشگاهی صورت گیرد.
- بجای کیسه و ظروف مصرف شده بلافاصله جایگزین مناسب قرار دهید.
- تمام پسماندهای آزمایشگاهی عفونی را ابتدا اتوکلاو کرده و سپس بصورت بهداشتی و اصولی دفع کنید.
- تجهیزاتی که بعد از سترون‌سازی وارد چرخه‌کاری می‌شوند را جدا از وسایلی که بعد از سترون‌سازی دفع می‌گردند قرار دهید.
- برای جمع‌آوری پسماندهای تیز و برنده از کیسه پلاستیکی استفاده نکنید.
- صحت عملکرد دستگاه‌های فور و اتوکلاو را بصورت دوره‌ای بررسی نمایید.
- از مواد شیمیای و ضدعفونی استفاده کنید که برای افراد و محیط زیست خطر کمتری دارند.
- در تمام مراحل جمع‌آوری، حمل‌و‌نقل و دفع پسماندهای آزمایشگاهی باید از وسایل حفاظتی مناسب نظیر دستکش‌های مقاوم، ماسک، روپوش، پیش‌یند مخصوص و … استفاده شود.
- دفع پسماند به صورت روزانه.
و سایر اقدامت دیگر که لازم و ضروری است تا در برنامه مدیریت پسماند آزمایشگاهی قرار داده شوند. در فرآیند مدیریت باید مسئول ایمنی آزمایشگاه با همکاری مسئول فنی بر صحت کار، کارکنان موظف به جمع‌آوری پسماندهای آزمایشگاهی نظارت ویژه‌ای داشته باشند و برنامه جامع و کاملی برای انجام اقدامات ذکر شده در نظر گیرند تا کمترین آسیب به کارکنان این بخش وارد شده و سلامت پرسنل و محیط زیست به نحو احسن حفظ گردد.